Twee soorten mensapen

Ook als de botjes niet wijzen op bipedalie, kan het toch gaan om resten van een rechtop lopende mens of aap. Het onderzoek van Evie Vereecke naar het rechtop lopen van gibbons en bonobo's geeft een beter inzicht in de ontwikkeling van het rechtop lopen van de mens. Zo blijkt de stap van mensaap naar tweevoetige mens kleiner dan aanvankelijk gedacht.

Onze voorouders zijn zo'n 4 tot 6 miljoen jaar geleden rechtop gaan lopen. Door die opgerichte houding konden ze hun handen gebruiken voor andere taken, zoals het maken en gebruiken van werktuigen en het dragen van hun kinderen en van voedsel. Deze ontwikkeling is gekoppeld aan een toename van het hersenvolume en heeft een sleutelrol gespeeld in de menselijke evolutie. Het blijft echter onduidelijk waar, wanneer en waarom onze vroege voorouders rechtop zijn gaan lopen. De vroegmenselijke fossiele vondsten zijn immers schaars en fragmentarisch van aard.

Alle mensapen lopen van tijd tot tijd rechtop, maar de manier waarop ze dat doen, verschilt nogal van de menselijke gang. Als mensen rechtop lopen, houden ze hun heup en knieën gestrekt. Als gibbons rechtop lopen, doen ze dat met gebogen heup en knieën. Dat komt omdat mensapen hoofdzakelijk in bomen leven en hun lichaamsbouw daaraan aangepast is. Maar juist daarom is het interessant om mensapen als studieobject te nemen. Onze vroege voorouders waren namelijk ook niet aangepast aan bipedalie en leefden vermoedelijk in een bosrijke omgeving.

Evie Vereecke verzamelde met veel geduld uniek onderzoeksmateriaal dankzij de 'catwalk' in Planckendael. Het Dierenpark Planckendael in Mechelen huisvest twee soorten mensapen- gibbons en bonobo's- en is daarom de ideale locatie voor dit onderzoek. Op het bonobo-eiland en in het gibbonverblijf is een hoogtechnologische 'catwalk' gebouwd. Dankzij deze constructie worden gelijktijdig drukken, krachten en video-opnames geregistreerd. Dezelfde apparatuur wordt ook toegepast in klinische ganglabo's en bij het onderzoeken van topsporters. Voor onderzoek op apen is zo'n opstelling een wereldprimeur.

De enige moeilijkheid voor Evie Vereecke was dat zij geen direct contact met de apen kon hebben. Het gaat namelijk om semi-wilde dieren, die, ondanks hun kleine gestalte en hoge 'aaibaarheidsfactor', erg gevaarlijk kunnen zijn. Het zoobeleid wil ook bewust de interacties met de dieren beperken om hun natuurlijk gedrag te behouden. De onderzoekster was dus voor de dataverzameling aangewezen op de welwillendheid van de gibbons en bonobo's. Die konden naar eigen believen over de 'catwalk' lopen die in hun verblijf was geïnstalleerd. Een goede portie geduld en een nog grotere portie nootjes en rozijntjes - als lokaas voor de apen- resulteerden in zeer veel unieke gegevens.

Aap en mens: anders en toch hetzelfde
Uit het onderzoek blijkt dat er, zoals verwacht, duidelijke verschillen zijn tussen het rechtop lopen van gibbons, bonobo's en mensen. Gibbons en bonobo's stappen met gebogen heup en knieën.

Ook hun voetafrol is anders dan die van de mens, omdat de anatomie van mensapen en mensen verschilt. De mensapenvoet lijkt meer op een hand dan op een voet. Dat is erg 'handig' bij het klimmen in de bomen, maar is niet zo geschikt om op vlakke grond te wandelen.
Toch blijken bonobo's, maar vooral gibbons, erg goed te zijn in bipedalie. Dat is een belangrijke waarneming, die doet vermoeden dat de evolutie van een boombewonende aap naar een tweevoetige mens niet zo ingrijpend was als eerst werd gedacht.

Bovendien heeft deze studie ook implicaties voor de reconstructie van de voortbeweging van onze vroege voorouders. Het is niet omdat een fossiel geen zichtbare aanpassingen heeft voor bipedalie, dat we daaruit kunnen concluderen dat dit individu niet rechtop liep. Enige voorzichtigheid is dus geboden bij de interpretatie van fossiel materiaal.

Voor uitsluitsel over het waar, wanneer en waarom van onze bipedalie is het wachten op meer fossiel materiaal en verder onderzoek op mensapen. Deze studie toont alvast aan dat de stap van aap naar mens niet zo groot is. Denk daar maar aan tijdens uw volgend zoobezoekje.