Na de invoering van de euthanasiewet in 2002 steeg het aantal euthanasiegevallen van zo’n 2000 per jaar tot ruim 6500 in 2017. In 2018 vlakte het aantal euthanasiegevallen af. Dit roept vragen op naar de achterliggende redenen, zowel voor de stijging als voor de afvlakking. Daarom heeft het Nivel – in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) – in kaart gebracht wat er vanaf 2002 bekend is over de ontwikkelingen in het aantal euthanasiegevallen. Hieruit blijkt dat niet één factor, maar een samenspel van factoren van invloed is op de ontwikkeling van het aantal euthanasiegevallen. We bepreken de belangrijkste factoren.
Meer acceptatie van euthanasie
De stijging van het aantal euthanasiegevallen hangt deels samen met de vergroting van het draagvlak voor euthanasie binnen de Nederlandse bevolking. In 2002 was nog 12% tegen euthanasie en in 2016 was dit gedaald naar 5%. Meer draagvlak geldt vooral voor euthanasie bij mensen met ernstige lichamelijke ziekten. Voor euthanasie bij psychische problemen, voltooid leven of dementie is veel minder draagvlak, hoewel het wél toeneemt.
Toegenomen betrokkenheid huisartsen
Deels houdt de stijging van het aantal euthanasiegevallen verband met de toegenomen betrokkenheid van huisartsen bij de stervensfase en de toegenomen bereidwilligheid door te verwijzen wanneer zij een euthanasieverzoek niet willen of kunnen uitvoeren. Zo bieden de Levenseindekliniek en de samenwerkingsafspraken tussen groepen artsen een alternatief, waardoor barrières weggenomen worden.
Meer sterfte aan kanker, minder aan hart- en vaatziekten
Een derde aspect is de verandering van de ziektepatronen waaraan mensen overlijden. In de afgelopen vijftien jaar is het aantal mensen dat aan kanker sterft gestegen van rond de 40.000 in 2003 tot boven de 45.000 in 2017. Het aantal mensen dat aan hart- en vaatziekten sterft is gedaald van rond de 45.000 in 2003 tot onder de 40.000 in 2017. Kanker is relatief vaak een reden voor een euthanasieverzoek, een verzoek dat bovendien relatief vaak wordt uitgevoerd. Hart- en vaatziekten daarentegen vormen nauwelijks een reden voor een euthanasieverzoek én van de weinige verzoeken die er zijn worden er bovendien maar weinig uitgevoerd.
Stijging euthanasie door vergrijzing
Een vierde verklaring voor de stijging van het aantal euthanasiegevallen is de toegenomen vergrijzing in de laatste vijftien jaar. Doordat de groep ouderen is gegroeid, is het aantal euthanasieverzoeken in absolute zin gegroeid. Bovendien zien we dat van de groep ouderen een steeds hoger percentage een euthanasieverzoek indient én dat deze verzoeken vaker worden uitgevoerd dan voorheen.
Afvlakking euthanasietoename in 2018: toevallige schommeling of begin trend?
Uit het onderzoek kunnen geen conclusies getrokken worden over de oorzaken van de afvlakking van het aantal euthanasiegevallen in 2018. Het kan te maken hebben met het aantal acute sterfgevallen tijdens de langdurige griepepidemie van begin 2018. Ook worden de strafrechtelijke onderzoeken genoemd die het Openbaar Ministerie heeft uitgevoerd naar meldingen van euthanasie, hoewel er geen directe aanwijzingen zijn dat deze hierop van invloed zijn. Ten slotte is nog niet te zeggen of er sprake is van een toevallige schommeling of van stabilisatie van de trend. Over een paar jaar is hier pas meer duidelijkheid over.
Het onderzoek
Voor het Nivel-onderzoek zijn relevante wetenschappelijke artikelen, rapportages en jaarverslagen uit Nederland bekeken, uit de periode 2003-2019. Ook zijn relevante Belgische artikelen meegenomen als er over het onderwerp geen Nederlandse literatuur te vinden was. Daarnaast zijn de jaarverslagen van de Regionale Toetsingscommissies Euthanasie en de jaarverslagen van de peilstations van Nivel Zorgregistraties Eerste Lijn onderzocht, die sinds 1979 het aantal euthanasieverzoeken registreren.